‘Seosamh Ó Dálaigh an ainm atá orm i mBéarla’

Bhíos ag éisteacht le clár raidió le déanaí.

Painéal de thriúr a bhí ann; beirt fhear agus bean. Tarraingíodh an síneadh fada anuas sa chomhrá agus conas é a láimhseáil ar ríomhaire. Ba chosúil go raibh sé ag dó na geirbe ag na fir le tamall roimhe sin.

“Oh I know how to get a fada,” arsa an bhean.

“If you’re using a PC, you hold down that button Alt Gr together with whatever vowel you want and you’ll get it then. And if it’s a Mac, you simply hold down the alt button and you’re sorted.”

Ba gheall le heipeafáine an méid seo ag na fir; is iad a bhí beannaithe idir mhná – nó “thar mhrá” mar a deir an ceann eile anseo timpeall.

Cad ina thaobh go mbíonn daoine chomh haineolach sin faoin ‘síneadh fada’ agus é ina a dhlúthchuid den teanga? Cad ina thaobh go gcaitear leis mar “rud breise roghnach”, mar a dúirt an tIar-Choimisinéir Teanga Seán Ó Cuirreáin i dtuarascáil bhliantúil fadó.

Bhí raic ann an lá cheana nuair a mhol an Roinn Oideachais dá bhfostaithe gan síneadh fada a chlóscríobh ina n-ainmneacha agus iad ag líonadh isteach foirmeacha pá ar líne, toisc nach n-aithnítear é i gcóras ríomhaireachta na Roinne. Is é a thoradhsean go gcuirfear moill ar a n-íocaíocht.

Más fíor don tuairisc ar Herald.ie faoin ‘sine fada’, tá sé i gceist ag roinnt de na fostaithe sin gearán oifigiúil a dhéanamh leis an gCoimisinéir Teanga faoin scéal.

Mar is dual do thuairisc ar bith a chuirtear i gcló i stábla an Independent, theip ar fhoireann an Herald aon chúram a dhéanamh den “sine” iad féin. Ní hioróin go dtí é! Cad a d’imigh ar an riail a d’fhoghlaimíomar ar fad i naíonán na hiriseoireachta gur peaca marfach é aon mhíchruinneas a bheith in ainm nó teideal duine?

Nuair a chuaigh Tuairisc.ie i dteagmháil leis an gCoimisinéir Teanga reatha, Rónán Ó Domhnaill, chun fiafraí de cén seasamh atá ag an síneadh fada go sonrach, dúirt sé linn nach luaitear é san Acht Teanga ach mhol sé go dtabharfaí foráil isteach sa reachtaíocht sin mar chuid dá leasú, áit a rachfaí i ngleic le húsáid ainmneacha agus seoltaí daoine. Chumhdódh a leithéid ceist an “fada”, ar ndóigh.

Mhínigh sé freisin gur cuid de scéim teanga na Roinne Oideachais go gcuirfear córais ríomhaireachta i bhfeidhm a bheadh in ann déileáil leis an síneadh fada nuair a thiocfaidh deireadh le ré na gcóras reatha.

Maidir le fostaithe úd na Roinne céanna, ámh, ní hiad an chéad dream a bheartaigh ar chosán ‘an ghearáin oifigiúil’ a thabhairt orthu féin d’fhonn éagóir ar an síneadh fada a chur ina ceart.

Rinneadh gearán leis an Iar-Choimisinéir Teanga Seán Ó Cuirreáin seacht mbliana ó shin gur chuir an Roinn Gnóthaí Sóisialacha agus Teaghlaigh in iúl i scríbhinn do ghearánach nach raibh ar chumas an chórais ionchurtha sonraí le haghaidh liúntais leanaí an síneadh fada a láimhseáil agus, mar sin, nárbh fhéidir ainm pháiste an ghearánaigh a chlárú mar a bhí sé ar an teastas breithe.

Ba í an cheist a bhí le cur anseo, mar sin, ná an raibh an Roinn Gnóthaí Sóisialacha agus Teaghlaigh ag sárú na ndualgas reachtúil teanga atá daingnithe in Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 maidir le cur i gcrích Scéim Teanga na Roinne.

Ní fhacthas don Choimisinéir go raibh sé de cheart leasú gan chead a dhéanamh ar ainm i nGaeilge le síneadh fada ar mhaithe le héascaíocht riaracháin nó ríomhaireachta nuair a bheadh clárú le haghaidh liúntas linbh i gceist.

Go deimhin, nuair a dúirt an Roinn ina Scéim Teanga gurbh fhéidir leis an gcóras ríomhaireachta “dul i ngleic leis an nGaeilge”, b’fhacthas don Choimisinéir gur chiallaigh sin gurbh fhéidir an síneadh fada a úsáid ann. Dar leat go raibh loighic leis an méid sin.

Ar ndóigh, bhí am ann agus ní thabharfaí aitheantas do leagan Gaeilge ainm duine ar theastas breithe féin, mar sin tá dul chun cinn de shaghas á dhéanamh againn, más chomh malltriallach le seilide é.

Ceist chasta é ainm duine, áfach, go háirithe sa Ghaeltacht.

Mar a dúirt an bailitheoir béaloideasa, Joe Daly, “Seosamh Ó Dálaigh an ainm atá orm i mBéarla” (tá ‘ainm’ baininscneach ó dheas).

Tá scéal domhain, casta sa ráiteas gairid sin agus ní i gcónaí gur léir don duine féin an cúlra síc-theangeolaíochta a ghabhann le glacadh leis an leagan Gaeilge nó cloí leis an leagan Béarla dá ainm.

Ach ó thaobh na Gaeltachta de, cá bhfios nach bhfuil baint ag scéal na dteastas breithe leis an scéal go stairiúil?

Ceist an-chasta atá ann, mar sin, a mbeadh duine mar mise – duine nár tógadh sa Ghaeltacht – dall ar ghnéithe go leor di, b’fhéidir.

Bíonn ceist cairdis agus ceana i gceist freisin, ar ndóigh, rud nach dtuigeann cuid de lucht Béarla na cathrach i gcónaí, b’fhéidir.

Ní hannamh ‘Joe’ á thabhairt ar fhear ar baisteadh ‘Seosamh’ air ag a ghaolta is a chairde, mar shampla, agus níl comhaireamh ar a mhinice a chloisfear na focail “mar is fearr aithne air” á rá ar Raidió na Gaeltachta, tar éis don léitheoir idir ainm Gaeilge agus ainm Béarla duine a léamh os ard faoi seach.

Ach sin i measc gaolta, cairde agus lucht aitheantais.

Dála go leor de phobal na Gaeilge ar fud na tíre a dhéanann cinneadh coinsiasach faoin gceist seo, is mór ag muintir na Gaeltachta an leagan dúchasach dá n-ainmneacha is dá sloinnte agus is é a mian go dtabharfaí aitheantas dóibh.

Is geall le litir é ar go leor bealaí an síneadh fada, rud nach dtuigeann a lán de mhuintir na tíre seo.

An mbeifí ar nós cuma liom faoi litir ainm duine a fhágáil ar lár as Béarla? Nó dá mbogfadh lánúin anall anseo ón nGearmáin nó ón bhFrainc, an ndéanfaí Matthew de Matthias nó Peter de Pierre nó fiú Celine de Céline?

“Grúpa [áirithe] sa tsochaí” iadsan, ní foláir – murab ionann agus sinne, Gaeil, más fíor don BAI.