Laochra ar lár – na Gaeil mhóra a d’imigh ar shlí na fírinne in 2017

Bhí Corca Dhuibhne faoi scamall bróin i mbliana nuair a cailleadh an t-údar, file, fear seanchais agus fear farraige Domhnall Mac Síthigh, nó Danny an tSíthigh, i mí an Mheithimh.

Bhí aithne mhór ar Dhomhnall Mac Síthigh mar dhuine de shárúdair Chorca Dhuibhne, mar shaor bád oilte agus mar shaineolaí ar stair, ar bhéaloideas, ar theanga agus ar chultúr a cheantair dhúchais.

Dúirt an tUachtarán Micheál D. Ó hUigínn go raibh cáil mhór ar an scríbhneoir agus fear farraige “as a chumas lucht éisteachta a spreagadh lena dhíograis do theanga agus do chultúr na Gaeilge” agus mhol sé “an obair shuntasach” a dhein an Sítheach “chun meas a tharraingt ar an bhfocal labhartha agus scríofa sa Ghaeilge”.

Fear Gaeltachta agus farraige eile a raibh ardmheas air ab ea Josie Sheáin Jeaic Mac Donncha as Carna, a d’imigh ar shlí na fírinne i mí Dheireadh Fómhiar. Duine de mhóramhránaithe sean-nóis na hÉireann, ba as an Aird Thiar do Josie Sheáin Jeaic. Iascaire ab ea é agus saineolaí, ní hamháin ar an traidisiúin amhránaíochta ach ar gach gné d’oidhreacht, de sheanchas agus de stair a cheantair dhúchais Ghaeltachta.

Bhuaigh sé Corn Uí Riada, príomhghradam an tsean-nóis trí bhabhta – i 1971, 1978 agus 1982.

I mí Mheán Fómhair bhásaigh Peadar Lamb, fear Gaeltachta eile a bhain cáil amach i saol cultúrtha na hÉireann.

Ba dhuine de mhóraisteoirí na hÉireann Peadar Lamb arb as an an mBóthar Buí ar an gCeathrú Rua i nGaeltacht Chonamara é.

Chuaigh sé le hAmharclann na Mainistreach i 1954 agus ba leis an amharclann náisiúnta a dhaingnigh sé a cháil mar aisteoir den scoth.

Bhí aithne mhór ar Pheadar Lamb i saol na Gaeilge agus na Gaeltachta agus ba mhinic é ag aisteoireacht ina theanga dhúchais, i saothair ar nós Ros na Rún, Cré na Cille agus Níor Mhaith Liom do Thrioblóid.

Cailleadh beirt iarchraoltóirí aitheanta i mbliana chomh maith, Pádraig Ó Méalóid agus Seán Ó hÉalaí. Chaith Pádraig Ó Méalóid, arbh as Camus Íochtair i gConamara ó dhúchas é, blianta fada ina chraoltóir le seirbhísí teilifíse agus raidió RTÉ. D’oibrigh sé le RTÉ Raidió na Gaeltachta agus TG4 i nGaeltacht na Gaillimhe agus bhí sé ina léitheoir nuachta i nGaeilge ar theilifís RTÉ i nDomhnach Broc. 

Chaith sé blianta ag obair ar chláracha Gaeilge eile do RTÉ, ina measc an tsraith cháiliúil d’fhoghlaimeoirí na teanga Buntús Cainte. 

Ba as Acaill ó thús do Sheán Ó hÉalaí agus is lena chontae dúchais Maigh Eo is mó a samhlaíodh mar chraoltóir é ón uair a thosaigh sé ag obair le RTÉ Raidió na Gaeltachta sna hochtóidí.

Dúirt ceannasaí gníomhach RTÉ Raidió na Gaeltachta  Gearóid Mac Donncha gur “ambasadóir den scoth” a bhí ann do phobal na Gaeltachta i Maigh Eo agus mhol sé “an tseirbhís iontach” a thug sé don stáisiún.

I mí Dheireadh Fómhair bhásaigh Feargal Ó Cuilinn, duine de na Gaeil ab aitheanta i mBaile Átha Cliath.

Rugadh agus tógadh Feargal Ó Cuilinn san ardchathair agus Baile Átha Cliathach go smior a bhí ann.

Thug sé cuid mhór dá shaol ag cur na Gaeilge chun cinn. Bhí sé ina Stiúrthóir ar Chomhluadar, an eagraíocht a bunaíodh i 1993 chun tacú le tuismitheoirí a bhí ag iarraidh clann a thógáil le Gaeilge agus d’oibrigh sé le Glór na nGael mar Bhainisteoir Tionscadal ó 2014. Duine eile de na Gaeil  ab aitheanta i mBaile Átha Cliath ab ea Tony Ó Léanacháin as Tamhlacht a cailleadh i mí Mheán Fómhair. Chaith Tony cuid mhaith dá saol ag cur na Gaeilge agus an Ghaeloideachais chun cinn.

Is boichte saol an léinn i mbliana chomh maith agus Donnchadh Ó Corráin, duine de mhórscoláirí léann stair na hÉireann, ar lár.

Ollamh Emeritus le Stair na Meánaoiseanna i gColáiste na hOllscoile Corcaigh ab ea Donnchadh Ó Corráin a bhí aitheanta mar dhuine de na saineolaithe ba mhó ar domhan ar stair na hÉireann sna luath-mheánaoiseanna.

Scoláire agus iarléachtóir le Gaeilge in Ollscoil Uladh, Cúil Raithin, ab ea Diarmaid Ó Doibhlin a bhásaigh i mí na Bealtaine. Léachtóir sa Léann Éireannach agus scríbhneoir iomráiteach a raibh ceangal aige le Gaeltacht Thír Chonaill a bhí ann.

I mí an Mheithimh cailleadh Iar–Ardeaspag Bhaile Átha Cliath, an Dochtúir Sár-Oirmhinneach Donal Caird.

Cainteoir líofa Gaeilge a bhí i Donal Caird agus dúirt an té atá anois ina Ardeaspag ar Bhaile Átha Cliath ag Eaglais na hÉireann, Michael Jackson, go raibh sé mar aidhm ag ag an iar–easpag i gcaitheamh a shaoil “an Ghaeilge a chur chun cinn i saol na hEaglaise agus sa saol náisiúnta chomh maith”.

I mí Mheán Fómhair bhásaigh an tAthair Piaras Ó Dúill, an sagart poblachtánach agus gníomhaí ar son cearta príosúnach agus daoine eile.

Sheas an tAthair Ó Dúill le cearta príosúnach ar feadh a shaoil, agus bhí baint mhór aige leis an bhfeachtas ar son stádas polaitiúil na stailceoirí ocrais sna H-Bhlocanna sa Cheis Fhada.

Bhí sé ar an gcéad chathaoirleach a bhí ar Choiste Náisiúnta na H-Bhlocanna/Ard Mhacha, ról a tharraing go leor airde air agus a chuir olc ar dhaoine eile san Eaglais Chaitliceach.

I mí na Samhna bhásaigh an Dr Siobhán de Barra, comhairleoir síciatrach agus gníomhaí ar son seirbhísí meabhairshláinte a bhíodh le cloisteáil go minic ar na meáin Ghaeilge. An mhí chéanna a bhásaigh Eoin de Búrca an fear mór gnó agus pobail as Dúiche Sheoigheach arbh leis Tigh Pheacock agus an mharglann ar an Teach Dóite.

I mí Lúnasa d’imigh Oonagh Bean Uí Shúilleabháin, nó Oonagh Ní Chéileachair mar ab fhearr aithne uirthi, ar shlí na fírinne. Ba í Úna an tOifigeach Gaeilge i gComhairle Contae Mhaigh Eo agus bhí aithne mhaith uirthi ar fud Chonnacht as a cuid oibre ar son na Gaeilge.

Cara mór le muintir an Bhlascaoid ba ea Ray Stagles, an Sasanach a thug a chéad chuairt ar an oileán sin sa bhliain 1966. Thug údar The Blasket Islands: Next Parish America, a bhásaigh i mí Eanáir leathchéad bliain, gan stad, ag teacht go dtí an tOileán Tiar gach samhradh.

I mí Eanáir chomh maith a cailleadh Tony Bromell, Iarmhéara Luimnigh, iarsheanadóir agus Gael dílis.

Bhásaigh TK Whitaker i dtús na bliana freisin. Is mar státseirbhíseach, a bhí ar an Ard-Rúnaí ab óige riamh ar an Roinn Airgeadais, agus mar eacnamaí ab fhearr aithne air. Ba cheannródaí sa phleanáil eacnamaíochta é a léirigh fadbhreathnaitheacht agus misneach ollmhór nuair ba léir dó nach raibh polasaithe an Stáit ag obair.

I mí Bealtaine, cailleadh an t-iriseoir agus an gníomhaí Maidhc Ó Cathail a bhíodh ina ghlór sainiúil ar na meáin Ghaeilge, an suíomh seo ina measc.

Trócaire sa chré orthu go léir.