Ar thóir ‘na mban’ nó ‘na mná’?

An foghlaimeoir scrupallach a thaobhaíonn leis an gCaighdeán, ní hannamh é á cheartú san éagóir.

Bhí cara liom ag fanacht i dteach ar an gCeathrú Rua tuairim is deich mbliana ó shin, ag foghlaim Gaeilge.

“Bhuel lads,’ ar seisean, ‘bhfuil sibh ar thóir na mban anocht?” “Ar thóir na mná,” arsa fear an tí leis in ard a chinn is a ghutha. Cé aige a raibh an ceart? (Cé aige a bhí an ceart, a deir tú, an ea? Tiocfaidh mé chuige sin i gceann tamaill).

Tá sé fógartha ag Rannóg an Aistriúcháin go bhfuil fúthu athbhreithniú eile a dhéanamh ar an gCaighdeán Oifigiúil as seo go dtí an Márta seo chugainn agus beidh na leaganacha thuas agus tuilleadh nach iad á gcíoradh acu mar chuid den athbhreithniú sin.

Tá an scéala seo ag teacht sna sála ar ráiteas a rinne Foras na Gaeilge an tseachtain seo caite nuair a chuir siad in iúl go bhfuil a scrúdú athchreidiúnaithe aistriúcháin curtha ar ceal acu.

Is é is dóichí anois nach gcuirfear an scrúdú nua nó go mbeidh athbhreithniú déanta ar an gCaighdeán Oifigiúil, rud a bhfuil ciall leis, ar ndóigh.

Ba í Rannóg an Aistriúcháin i dTithe an Oireachtais a cheap an Caighdeán Oifigiúil an chéad lá riamh agus a d’fhoilsigh é sa bhliain 1958.

Sa bhliain 2012, d’fhoilsigh an Rannóg leagan athbhreithnithe de agus scríobhadh sa réamhrá leis an eagrán sin go ndéanfaí athbhreithniú air i gceann trí bliana.

Ba é an seasamh sealadach seo a d’fhág nach raibh go leor daoine sásta glacadh leis an leagan nua de agus gurbh fhearr leo cloí le leagan 1958.

Gan amhras, ceapadh coiste eile chun na ceisteanna seo a phlé sa bhliain 2010, agus bhain conspóid nach beag le cinneadh an Rialtais nua a gcuid moltaí a chaitheamh i dtraipisí i 2011.

Ní haighneas go Caighdeán, is cosúil.

Is iomaí athrú atá tagtha ar chaint bheo na Gaeltachta ó tugadh an chéad Chaighdeán isteach agus rinneadh iarracht i 2012 simpliú áirithe a dhéanamh ar chuid de rialacha gramadaí na teanga agus aitheantas de chineál a thabhairt do chaint na linne seo, go mór mór an chuid sin di a bhaineann le cealú an ghinidigh.

Tá an ginideach céanna ag déanamh tinnis do go leor foghlaimeoirí le fada an lá, cé nach bhfuil sé leath chomh casta is a thaibhsítear dóibh.

Chomh fada is a bhaineann le caint bheo na Gaeltachta de, áfach, is cinnte nach fada eile a bheidh sé le cloisteáil inti sin.

Ceist eile ar fad, áfach, is ea an aithneofar an méid sin san eagrán nua den Chaighdeán Oifigiúil a chuirfear faoinár mbráid go luath an bhliain seo chugainn.

Beidh le feiceáil. Idir an dá linn, tá an ginideach ag bailiú leis.

Dream ar bith ar dual dóibh píosa spóirt a dhéanamh agus cúpla scíobas a ól lena linn, ní ar nós na nÉireannach atáid ach ‘ar nós na hÉireannaigh’.

Bheadh roinnt acu le feicéail ag corrchluiche rugbaí, cuirim i gcás. Thiocfaidís le cuid d’imeoirí móra an domhain a fheiceáil ag imirt ‘in aghaidh na Laighnigh’ nó ‘in aghaidh na Muimhnigh’.

Go deimhin, is iomaí foireann a fheictear ag imirt ‘in aghaidh na Muimhnigh’ ar TG4, agus ní in aghaidh na Muimhneach.

Ar ndóigh, is fusa don chine céanna lagiolra a aithint thar thréaniolra mar go ndéanann siad sin dealú ina gcuid cainte idir focal dar críoch –(a)igh nó –(a)idh (“ig”) agus ceann dar críoch –(a)í (“[ao]í”), ach níor stop sin Peig Sayers ag caint ar “a lán Sasanaigh” a bheith i measc na gcuairteoirí a bhuaileadh isteach sa teach aici ar an mBlascaod.

Cibé rud faoi Ghaeilge an deiscirt, áfach, níorbh fhada go gceartófaí mé dá mbeadh sé de dhánaíocht ionam caint a dhéanamh ar “a lán Sasanach” anseo i gConamara sa lá inniu.

Mar a dúirt an léachtóir agus an saineolaí teanga, an Dochtúir Feargal Ó Béarra, bhíodh Coirleach na gCosa Caola á baint ag Nóirín na gCosa Lofa i bhfad sular cumadh Amhrán na mBáid Mhóra. Cá bhfágann sé sin Cruinniú na mBád feasta, meas tú?

Is é lagú seo an lagiolra is cúis le leaganacha mar ‘beirt deartháir’, ‘beirt deirfiúr’ agus ‘beirt iníon’ a theacht (= a bheith ag teacht) chun cinn sa chaint bheo sa Ghaeltacht ar fad.

Ní locht ar éinne beo a leithéid a tharlú (= a bheith ag tarlú). Ach cé acu is ceart do dhuine a scríobh anois sa Chaighdeán – ‘beirt deartháir’ nó ‘beirt deartháireacha’?

Mar is minic leo a dhéanamh, is iad na mná a fhuasclós an cheist dúinn. Ní hé nach raibh seo ar eolas ag daoine cheana, ach má bhíonn níos mó ná bean amháin sa chomhluadar, bíonn, ar a laghad, beirt bhan ann.

Dá mbeadh an bheirt chéanna ag imirt peile, is í peil na mban a bheadh á himirt acu.

I bhfad ó dheaslámhacht bhaill Chumann na mBan a bheifí, ar ndóigh, agus an chaid á cur ó dhuine go duine acu, ach diabhal dochar déanta.

Tá leid sa mhéid sin dúinn gur ginideach iolra a chuirtí ag obair sa Ghaeltacht go stairiúil agus daoine á gcomhaireamh. Dá mba leis na fir talamh na bhfear, cuir i gcás, ba chuma cé acu beirt fhear nó triúr fear a roinnfí eatarthu í, an fhaid is a thabharfaí a cheart do gach duine acu.

Ba mhar a chéile an scéal dá mba leis na mic talamh na mac. Ar a shon sin is uile, is leaganacha de shórt ‘beirt fhear’ agus ‘beirt mhac’ a chuir daoine amú an chéad lá riamh. Arís ar ais, níl locht le fáil ar dhuine ar bith as a ucht sin.

D’fhonn a hanáil a thabhairt di, mar sin, agus ceann a chur ar an gcuid seo den phlé, is léir go bhfuil ginideach iolra na lagiolraí ar an dé deiridh sa chaint bheo sa Ghaeltacht ar fad, ach go mór mór i gConamara.

Maidir leis an nginideach san uimhir uatha, is minic é sin á chur ar ceal freisin, go háirithe má bhíonn aidiacht ag teacht i ndiaidh an ainmfhocail atá i gceist. ‘Geansaí an fhear bheag’ is mó a déarfaí anois, mar shampla, sa taobh seo tíre. Thabharfaí suntas do do chuid cainte dá ndéarfá ‘geansaí an fhir bhig’.

Ní shin le rá nach ceart na seolta a ardú ó am go chéile agus aghaidh a thabhairt ar Chuan an Fhir Mhóir nuair a bhíonn an aimsir fé, ach is é is dóichí gur ina leithéid de chás, agus sa chás sin amháin, a chloisfear an ginideach uatha traidisiúnta ar bhéal an chainteora dúchais feasta.

Sin an chaoi atá sé.

Gabh mo leithscéal, sin an chaoi a bhfuil sé.

– Tá Cuid 2 le feiceáil anseo