Mura mbíonn ainm ruda ar eolas againn, rachaidh eolas faoin rud féin in éag

Nomina si pereunt, perit et cognitio rerum

Ba i Laidin, teanga nach labhraítear a thuilleadh, a chuir an file Ifor ap Glyn tús le ceann de na dánta i mBreatnais a léigh sé ag an bhféile litríochta Cúirt 2020 le gairid.

Má chailltear na hainmneacha, cailltear an t-eolas a ghabhann leo, brí lom na bhfocal Laidine sin, rud a thuigtear go maith sa tír seo agus an oiread eolais faoin tírdhreach, faoin dúlra agus faoin dúchas a cailleadh de bharr aistriú tútach na logainmneacha go Béarla sa 19ú haois.

Ag tagairt don oiread teangacha atá i mbaol ar fud na cruinne a bhí an file ina dhán. Dar leis, rachaidh formhór an 7,000 teanga atá in úsáid sa lá atá inniu ann i léig roimh dheireadh an chéid seo.

Bhí beirt fhilí eile – Pàdraig MacAoidh as Albain agus Ciara Ní É as Baile Átha Cliath – ag léamh agus ag déanamh plé in éindí le Ifor ap Glyn ag an imeacht ‘Mothertongues’ ag Cúirt. Teanga, focail agus aistriúchán a bhí faoi chaibidil den chuid is mó acu agus b’fhíorspéisiúil an t-imeacht a bhí ann.

Tá Ifor ap Glyn ar dhuine de bhunaitheoirí an tionscadail Mothertongues, a bhfuil mar aidhm aige an Bhreatnais, an Ghaeilge agus Gaeilge na hAlban a chur chun cinn, ní mar theangacha ar imeall shaol an Bhéarla ach mar theangacha de chuid na hEorpa nach bhfuil ina bpríomhtheangacha sna stáit ina labhraítear iad. Tá a leithéid teangacha á labhairt ag 40 milliún duine, a dúirt sé.

De bhunadh na Breataine Bige é Ifor ap Glyn. Tógadh le Breatnais i Londain Shasana agus ba i mBreatnais a fuair sé a chuid scolaíochta. Bhí pobal láidir sa gcathair sin a labhair Breatnais agus bhí 40 séipéal ann ag an am le freastal ar na cainteoirí sin, a dúirt sé.

Rugadh Pàdraig MacAoidh ar Eilean Leòdhais, amach ó chósta thiar na hAlban, agus cé gur tógadh é le Gaeilge na hAlban agus Béarla, ba trí Bhéarla amháin a fuair sé a chuid oideachais. Óna thaithí féin tuigtear dó gur féidir rudaí áirithe a chur in iúl i gceann den dá theanga sin nach féidir a chur in iúl sa teanga eile agus go bhfuil a mhalairt fíor freisin.

Nuair a bhíonn sé ag scríobh faoina óige ar Eilean Leòdhais, bíonn sé ag iarraidh a bhealach a dhéanamh ar ais go dtí an tréimhse sin trí úsáid a bhaint as focail áirithe a bhíonn leathdhearmadta aige go minic. Tá spéis faoi leith ag MacAoidh san aistriúchán, ach ní mór a bheith airdeallach faoi, a dúirt sé. Ar nós na turasóireachta, ní fhaightear ó shaothar aistrithe ach sracfhéachaint ar chultúr eile.

I mBaile Átha Cliath a rugadh agus a tógadh Ciara Ní É agus ba trí Bhéarla a fuair sí a cuid oideachais bunscoile agus meánscoile. Le linn di bheith i rang a 6 sa mbunscoil a thuig sí den chéad uair go raibh níos mó i gceist leis an nGaeilge ná  teanga agus go raibh sí mar chuid thábhachtach dár n-oidhreacht. Cuireadh leis an tuiscint sin nuair a d’fhreastail sí ar Choláiste Chamuis i gConamara. Rinne sí staidéar ar an nGaeilge agus ar an mBéarla ar an ollscoil agus ó shin i leith tá an Ghaeilge mar chuid lárnach dá saol, a dúirt sí.

Chaith sí tamall ina cónaí i Londain agus spreag na hócáidí ilchultúrtha filíochta ar fhreastail sí orthu ansin í chun an t-imeacht ilteangach REIC a bhunú i mBaile Átha Cliath cúig bliana ó shin. Sna dánta a léigh sí ag Cúirt, thug sí léargas ar an dearcadh casta atá ag roinnt daoine sa tír seo i leith a dteanga dhúchais.

Cuireadh leaganacha Béarla de na dánta uilig ar thaobh an scáileáin fhad is a bhíodar á léamh agus b’fhiú go mór sin. Ní hamháin gur chabhraigh sé leis an té atá aineolach ar roinnt de theangacha ár gcomharsan, ach bhí sé spéisiúil i gcomhthéacs an méid a dúradh faoin aistriúchán ag an imeacht. Ba léir an cur is an cúiteamh is gá a dhéanamh i gcás an aistriúcháin sa dá leagan de dhánta Chiara Ní É. Ní aistriúchán díreach ó Ghaeilge go Béarla a bhí déanta aici, ach í ag tarraingt as toibreacha an dá theanga.

Murar éirigh leat an t-imeacht Mothertongues a fheiceáil nuair a craoladh é, tá sé ar fáil ar YouTube, mar atá chuile cheann eile de na himeachtaí a bhí ar bun ag Cúirt 2020. Is fiú breathnú air, ar chúiseanna éagsúla agus ní hamháin ar mhaithe le glórtha ceolmhara na Breatnaise agus Ghaeilge na hAlban a chloisteáil.

Is glórtha iad nach gcloisimid sách minic.