Ná habair go deo ‘fuair sí tinn’ ach bí cinnte go bhfaigheann sí an tsnáthaid!

Nuair a sheolfar vacsaín chuig cúigí uile na hÉireann, beidh caint in athuair sa Ghaeltacht ar ‘snáthaid’ a fháil – nó ‘an tsnáthaid a fháil’

Ná habair go deo ‘fuair sí tinn’ ach bí cinnte go bhfaigheann sí an tsnáthaid!

Táimid ar fad ag fanacht leis an lá breá go mbeidh deireadh leis an diabhal víreas seo ach idir an dá linn, is gá a bheith foighneach agus ‘fanacht inti’, mar a deir na Muimhnigh.

Is deacair caint ar chúrsaí tinnis a sheachaint i láthair na huaire, ní nach iontach, agus is ríspéisiúil an plé atá déanta ar na cúrsaí sin ag saineolaithe na Gaeilge. Deir Tomás Ó Máille (2002: 132), Ollamh le Gaeilge tráth, gur ‘iomaí galar a bhíos ag dul do dhuine agus ní aicídí iad’, ina measc ‘bruitíneach, leicneach, galar buí’ agus ‘easpa’.

Bheadh duine ‘tinn’ nó ‘go dona tinn’, ach dá mbeadh a leithéid air i ngan fhios do dhaoine eile, ‘níor chuala mé aon donacht a bheith air’ a déarfaí. ‘Fuíoll’ a fhágáil ina ndiaidh a dhéanann galair nó ‘galraí’ áirithe, ach maidir le ‘breoiteacht’ an Mhuimhnigh, ‘Ní deirtear i gConnachta go bhfuil duine breoite ach nuair a bhíos póit óil air’ (ibid. 132).

Mura ndeirtear féin, bhí de cháil ar léachtóir eile a chuir in iúl dá mhic léinn tráthnóna Dé hAoine nach mbeadh sé istigh an Luan dár gcionn: ‘Ní bheidh mé istigh Dé Luain – beidh mé tinn’.

Más i dtaobh le breoiteacht is mó a bhíonn an Muimhneach, is amhlaidh go bhfuil débhríocht ag leanúint na gcúrsaí seo sna canúintí ar fad. Mar seo a leanas a rinne painéal Leagan Cainte scagadh ar an scéal, bíodh is gur ag díriú ar mhí-úsáid an bhriathair ‘faigh’ a bhíodar sin:

LIAM: ‘Fuair sí tinn’, ‘fuair sí breoite’. Anois, a Eibhlín, ‘fuair sí tinn’, an mbeadh aon ghlacadh a’t leis sin?

EIBHLÍN: Ní déarfainn go deo ‘fuair sí tinn’ – ‘tháinig tinneas uirthi’.

LIAM: ‘Fuair sí breoite’?

EIBHLÍN: Em, ‘bhuail sí breoite’. Ní déarfainn ‘bhuail sí tinn’ mar ní úsáidimíd an focal; úsáidimíd ‘breoiteacht’ in inead ‘tinneas’ sa chás san ach ‘tinn’ athá againn le ‘tinníocht’, a’ dtuigeann tú? Ach ‘bhuail sí breoite’.

LIAM (le Dónall Ó Baoill): ‘Fuair sí tinn’, an ndéarfá é sin?

DÓNALL: Ní dhéarfainn.

LIAM: Ní dhéarfá.

DÓNALL: D’éirigh sí tinn’.

LIAM: ‘D’éirigh sí tinn’.

DÓNALL: ‘D’éirigh sí tinn’.

LIAM: A Sheosaimh, cé déarfása?

SEOSAMH: ‘Tháinig tinneas uirthi’, cheapfainn.

LIAM: ‘Tháinig tinneas uirthi’.

SEOSAMH: ‘Buaileadh tinn í’.

LIAM: ‘Buaileadh tinn í’. ‘D’éirigh sí tinn’, ‘buaileadh tinn í’, ‘bhuail tinneas í’ – an mbeadh sé sin a’t – ‘bhuail tinneas í’, a Sheosaimh?

SEOSAMH: Ó bheadh.

LIAM: Bheadh.

DÓNALL: Ach sin ‘tinneas’, ní ‘tinn’ anois…

LIAM: Is rud eile, is rud eile ‘fuair sí tinn’, ’sea. D’fhéadfadh difríocht a bheith idir ‘bhuail tinneas í’ agus ‘buaileadh tinn í’, sin é atá tú a rá.

DÓNALL: Sin é, ’sea, sin é.

EIBHLÍN: Sa tslí chéanna le ‘breoiteacht’ agus ‘breoite’.

Díol spéise é leagan Eibhlín Ní Mhurchú thuas, ‘bhuail sí breoite’, óir ‘buaileadh breoite í’ is mó a chloisfí ó dheas, chomh fada le m’eolas. Thairis sin, is le ‘tinníocht’ is mó – is é sin, pian – a déarfaí ‘tinn’ sna bólaí sin de réir thuairisc Eibhlín. Mar a thuigfí ó chaint Dhónaill Uí Bhaoill, ní gá gurbh ionann ‘bhuail tinneas í’ agus ‘buaileadh tinn í’ ach oiread, ar an ábhar go bhfuil débhríocht den chineál céanna i gceist ansiúd is a bhí i gceist ag cainteoir Muimhneach an phainéil.

Más minic Cúige Chonnacht agus Cúige Uladh le chéile, ceann de na rudaí is mó a chuireann iontas orm féin faoin tsraith Leagan Cainte ná a mhinicí a bhíonn na tuiscintí céanna le fáil i gCúige Uladh agus i gCúige Mumhan – nó a mhinicí a bhíonn cosúlachtaí eatarthu ar a laghad ar bith.

Nuair a sheolfar vacsaín chuig cúigí uile na hÉireann, beidh caint in athuair sa Ghaeltacht ar ‘snáthaid’ a fháil – nó ‘an tsnáthaid a fháil’. Is minic an focal ‘instealladh’ ag foghlaimeoirí sa chás gur duine atá i gceist acu, seachas ainmhí. Go deimhin, táthar ann a gheobhadh locht ar an struchtúr ‘snáthaid a fháil’, faoi mar a bhaineann sé le duine, sa leagan ‘Fuair sé/sí snáthaid’.   

Is fiú a rá, áfach, nach bhfuair aon duine de phainéal Leagan Cainte locht ar bith ar úsáid an fhocail ‘snáthaid’ sa chás sin; bhíodar ar fad ar aon fhocal go bhféadfadh duine ‘snáthaid’ a fháil chomh maith le hainmhí. Ba ghearr ina dhiaidh gur leathnaíodh an plé go dtí leaganacha eile ina bhfuil an focal ‘snáthaid’ le fáil, plé a chuimsigh idir chúrsaí ama, chúrsaí feithide agus chúrsaí ceirde.

Deirimse leat ‘saibhreas’.

Fág freagra ar 'Ná habair go deo ‘fuair sí tinn’ ach bí cinnte go bhfaigheann sí an tsnáthaid!'